مسجد، جایگاه و اثر ها
برخی از اصطلاحات دینی، پیش از اسلام نیز به كار می‌رفته‌اند و معانی گوناگونی داشته‌اند، ولی در اسلام همان اصطلاحات، معانی ویژهای به خود گرفته‌اند.مسجد و محراب از این واژگانند. در كتاب‌های لغت، معانی فراوانی برای این دو واژه آورده شده می باشد. حسینیه نصرت مشهد
بازدید :
5137
زمان تقریبی پژوهش :
62 دقیقه
تاریخ : چهارشنبه 1396/11/11 ساعت 13:16
مضمون شناسی
برخی از اصطلاحات فقهی، پیش از اسلام نیز به كار می‌رفته‌اند و معانی گوناگونی داشته‌اند، اما در اسلام همان اصطلاحات، معانی ویژهای به خود گرفته‌اند.مسجد و محراب از این واژگانند. در كتاب‌های لغت، معانی فراوانی برای این دو کلمه و واژه آورده شده می باشد.
مسجد
مسجَد (به فتح جیم) به معنای پیشانی كه آرم سجده بر آن باقی مانده میباشد و هر یك از اندام‌هایی كه در هنگام سجده كردن با زمین تماس گیرد آمده میباشد.[1]
مسجد (به كسر جیم) به معنای محل و موضعی میباشد كه در آن جا سجده كنند و هر محلی كه در آن عبادت انجام شود و هم چنین مكان ویژهای كه برای برپا داشتن نماز وقف كنند. مكان عبادت مسلمانها، خانه خداوند، رده سجود، جای نماز تلاوت و نمازگاه، از معانی مسجد به شمار میروند.[2] مسجد در اصطلاح مكانی میباشد كه برای نماز و عبادت انتخاب می شود و احكام ویژهای دارااست، به عنوان مثال، توقف جنب و حائض در آن حرام هست، پاک كردن آن مستحب و خوابیدن در آن مكروه هست. بنابراین، نمازخانه‌های مدرسه های و اداره‌ها و حسینه‌ها كه در آن نماز می‌خوانند، البته به عنوان مسجد تعیین نشده، احكام مسجد را ندارند.
علت اینكه جایگاه نماز و عبادت، مسجد نامیده شده، این هست كه سجده از شریف ترین و اصلی ترین اركان نماز است و در آن، بیش از دیگر نصیب‌های نماز، بشر به معبود نزدیك میشود، پس، اسم مكان را از سجده گرفته‌اند و آن را معبد و نماز نامیده‌اند.
محراب
محراب از ماده حرب به معنای پیکار میباشد. مسلمانان باید این درس را همیشه در مسجد بیاموزند كه برای خریدن كمالات مورد نظر اسلام، راهی جز جهاد و جنگ با دشمنان داخلی (هوای نفس و کارشکنی شیطان) و خارجی (دشمنان اسلام و كافران) كه همیشه در كمین بشر مؤمن نشسته‌اند و برای سرنگونی آنها نقشه‌ها می‌كشند، وجود ندارد.
محراب در لغت به این مضمون آمده میباشد: بالا خانه و حجره بالای حجره، غرفه، صدر مجلس، پیشگاه، مقابل پایگاه، صدر اطاق، پیشگاه مجلس و شریف ترین موضع آن، جای نشستن پادشاهان، جای امام [جماعت] در مسجد، شریف ترین جای در مسجد، طاق درون مسجد كه به طرف قبله باشد. چون این طاق وسیله مبارزه با شیطان است، محراب نام كرده‌اند.[3]
درصدر اسلام استفاده از محراب برای مشخص كردن سمت مسجد الحرام شناخته شده عدم وجود و محراب بعدها برای گزینش جهت قبله، به ساختمان افزوده شد. درباره نخستین محراب، سخنان گوناگونی گفته‌اند. برخی محراب مسجد النبی و بعضا محراب جامع سید عتبه را اول محراب می‌دانند.[4]کلمه و واژه محراب در قرآن چهار بار تكرار شد‌ه‌است كه به معنای محل پرستش میباشد.[5]
ضرورت و اهمیت قضیه
واژه مسجد یادآور سجده و كرنش میباشد كه زیباترین شكل پرستش و بندگی میباشد. مسجد مركز پرستش خالصانه و توحید ناب می باشد كه سروش اذان از آن جا طنین می‌افكند و جان و دل خداپرستان را صفایی نو میبخشد. مسجد، اول نهاد عبادی ـ سیاسی در جامعه اسلامی هست. مقام علم و دانش، معبد، رده قاضیان، عالمان و مفسران و پایگاه تبلیغاتی اسلام كه قداست و حرمت والایی دارااست.
مسجدها بزرگ ترین پایگاه‌های دینی می باشند و بعد از گذشت 14 قرن، هنوز محكم ترین مقر فقهی به شمار میروند و گذشت زمان و تبلیغات دشمن نتوانسته می باشد ا ین پایگاه اسلام را منزوی كند. در قرآن مجید و گفتار معصومان، فضیلت‌های فراوانی برای مسجد بیان شده است. هم چنین دراین سخنان، با بیان مقام والای این مكان مقدس، اشخاصی كه به مسجد رفت و آمد می‌كنند نیز لبریز منزلت شمرده شده‌اند. در این قسمت جنبه‌های بایستگی و عنایت مسجد را بیان می‌كینم:
1ـ فضیلت مسجد
مسجد خانه پیامبران و پرهیزكاران[6] و مؤمنان[7] است. مسجدها انوار الهی[8] و بهترین مكان‌ها نزد خداوند میباشند؛[9] زیرا مسجد زیارتگاه موحدان است و باغ‌های بهشت در زمین میباشد.[10]
مسجد بازار آخرت[11] و خانه پروردگار در زمین است[12] و ستارگان زمین به شمار میروند.[13] براین اساس، مساجد در ردیف قرآن و عترت قرار داده گردیده‌است.[14]
2ـ حضور در مسجد
نشستن در مسجد، عبادت می باشد[15] و منجر متانت و عفو الهی میگردد.[16]
حاضران در مسجد، میهمانان[17] و زائران خدا میباشند.[18] نشستن در مسجد گنجینه‌ای بهشتی، بلكه[19] بهتر از نشستن در فردوس میباشد.[20]
رفتن به مسجد ثواب اکثری دارد و منجر ارتقا حسنات[21] و حذف گناهان میشود.[22] و بشر را در جوار افق الهی جای میدهد[23] و از آتش سوزان رهایی میبخشد.[24] هم چنین سبب ساز ورود انسان به فردوس میگردد.[25]
3ـ آباد كردن و بنای مسجد
هر كس مسجدی بسازد، از اهل خداوند می گردد[26] و وارد بهشت می گردد[27] و خدا به او در بهشت، خانه[28] یا قصر [29] یا شهر بزرگی[30] میبخشد. كسانی كه مسجد را آباد می‌كنند مانع نزول بلا میباشند.[31] مسجدها می بایست تبارک[32] و سوای اشرافیت ساخته گردد[33] و زینت كردن آنها هم چون معبدهای یهود و نصاری جایز نیست.[34]هم چنین مشركان حق ندارند خانه‌های آفریدگار را آباد كنند.[35]
4ـ آداب مسجد
برخی از بناها، التفات ویژهای دارند و شارع مقدس برای آنان آدابی خاص انتخاب كرده تا مسلمانها بر پایه ی آن، اعمال دینی را اجرا و در آن بناها رفت و آمد كنند. مثلا مكه و حرم ائمه، احكام و قداست ویژهای دارند.
مسجد نیز از مكان‌هایی میباشد كه فضیلت ویژهای دارااست و رفت و آمد و حتی توقف در آن با قاعده و قانون‌هایی، صورت می‌گیرد. این خود علامت دهنده التفات و قداست مسجد در حیث شارع هست.
داشتن طهارت،[36] تلاوت دعای ورود به مسجد،[37] داخل شدن با پای راست[38] و بد عطر نبودن دهان،[39] از آداب ورود به مسجد میباشد. نشستن رو به قبله،[40] پاک كردن مسجد،[41] قرائت نماز تحیت[42] و خوش رایحه كردن مسجد[43] نیز از كارهای مستحب به شمار می‌رود.
پرت کردن آب دهان و بینی[44] خندیدن در مسجد،[45] قرائت نماز میت در مسجد،[46] داد و ستد،[47] خوابیدن،[48] قرائت شعر،[49] اجرای حدود[50] و سخنان بیهوده[51] در مسجد مكروه میباشد و تلاوت دعا هنگام خروج[52] و بیرون رفتن با پای چپ،[53] از آداب خارج شدن از مسجد میباشد.
5ـ جایگاه و جایگاه اهل مسجد
اهل مسجد، زائران آفریدگار می باشند[54] كه از بلاها و مشكلات در امانند[55] و مردگان به آنها غبطه می خورند.[56] فرشتگان در كارها به آنها كمك می‌كنند.[57] آفریدگار در قیامت به آنان اعتنا بسیار دارد[58] و این گروه در شمار دوستداشتنی ترین افراد نزد پروردگار قرار می گیرند.[59] كه مشوق آنها خانه بهشتی می باشد؛[60] زیرا آنان در آسایش و وقار خواهند بود و بی شك از صراط عبور خواهند كرد.[61]
6ـ ترك مسجد
كسی كه در منزلش برای دوری از مسجد نماز جماعت برگزار كند، نماز او و همراهانش تک تک و كامل نیست[62]و كسی كه صدای اذان را از مسجد بشنود و بی ادله از مسجد خارج شود منافق هست؛ مگر اینكه قصد داشته باشد به مسجد باز شود.[63]
معبدهایی كه مردم در آن نماز نمی‌خوانند، به سوی آفریدگار شكایت می‌كنند و می‌گویند: پرورگارا! اینها من را تعطیل و ضایع كردند. معبود در پاسخ می‌فرماید: به عزت و جلالم، یك نماز آنها را نمی‌پذیرم.[64] بدین ترتیب، همسایه مسجد، در‌صورتی‌که فارغ از برهان در مسجد نماز نخواند، نماز او تمام و كامل نیست.[65] امام بزرگوار (علیهم السلام) نیز با عده ای كه در مسجد حاضر نمی‌شدند به تندی برخورد می‌كردند. امیرالمؤمین می‌فرماید:قومی كه در مسجدهای ما برای نماز جماعت حاضر نمیشوند، پس آنها با ما در خوراك و مشورت و تزویج حق شركت ندارند و هیچ چیزی از اموال ما را نمی‌توانند بگیرند تا در نماز جماعت ما حاضر شوند.[66]به همین باعث در قصه‌ها، كسی كه مسجد را گرامی ندارد نفرین شده شناخته گردیده است.[67]
منزلت مسئله
گاهی گفت و گو‌هایی در سطح اجتماع و فرایندهای فرهنگی مطرح میگردد كه از جنبه‌های متعدد با مسائل شرعی ارتباط پیدا می‌كند. درین نصیب، التفات آیتم مسجد در میان مسائل اجتماعی و دینی پژوهش و به گونه‌ای ارتباط آن ها با یكدیگر نقل شده می باشد. بنابراین، بایستگی دعوا و رسیدگی درین مورد معلوم میشود.
1ـ مكانهای مذهبی
مذهب، گران قدر ترین ركن زندگی بشری می باشد كه در شكل‌های ویژهای پیشرفت می یابد و نمود‌های گوناگونی داراست، در هر دین، جاری ساختن و آداب ویژهای رعایت میگردد كه برخی فردی و برخی گروهی میباشد.
در این فی مابین، مجالس مذهبی، در کلیه مذاهب حتی ادیان غیر الهی، جایگاه ویژهای دارند. در هر یك از مذهبها، مراسم دینی ویژهای وجود دارااست كه با همین مراسم شناخته می گردند. این مراسم، بیان کنده عمق و گستردگی آن دین هست و مطابق دانا بینی و تعالیم آن مذهبها، شكل می‌گیرد.
یكی از طرق رواج آیین، برپایی مجالس مذهبی هست. این مجالس، میل‌های آیین داری را تقویت می‌كند و تبلیغ عملی آیین به شمار می‌رود.
مسجد، یكی از اصلی ترین مكانهای برپایی مجالس شرعی است. در خانه‌ها، حسینیه‌ها، تكیه‌ها، بقاع ائمه، امام زاده‌ها مدارس نیز برخی از مراسم مذهبی ایفا می گردد، اما مسجد از تمامی این مكان‌ها اصلی تر میباشد و مردم مجالس بیشتری در آن برپا می‌كنند.
نماز جماعت، سخنرانی دینی، مراسم فاتحه، عزاداری ماه محرم و صفر، گرد هم آیی‌های قرآن و دعا و نیایش، گرامی داشت مناسبت‌های فقاهتی همچون میلاد ائمه و عیدهای مذهبی همگی و همگی از مهم ترین مجالس میباشند كه با رونق و شكوه بسیار، در مسجدها برپا میگردند.
پس مسجد مكان بسیار مناسب برای برپایی مجالس مذهبی میباشد كه گزینه خیر را برای بسط دین‌داری ایجاد کرد می‌كند.
2ـ حافظ نظام ارزشی
قیمت، واژه‌ای است كه معانی و كاربردهای گوناگونی داراست كه در شاخه‌های فلسفه، فلسفه رفتار، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و مباحث اقتصادی به كار می‌رود.
ارزش‌های حقیقی آدم قسمت اصلی و مهمی از فرهنگ وتمدن جامعه را تشكیل می دهند كه در پایداری و رشد و پیشرفت آنها نقش مهم اجرا می‌كند. ارزش‌ها، هم به نظر فردی و هم به لحاظ زندگی اجتماعی، عنصری محوری و مهم در زندگی بشر به شمار میروند. بدون حدس جهت‌گیری‌های متفاوت و متضادی كه درباره مصداق‌های ارزش‌ها در میان بشر‌ها و دولت ها بشری مشاهده می شود، اصل مداقه و نقش والای آن در تاریخ جامعه امروز بشری انكارناپذیر میباشد.
دگرگونی ارزش‌ها، قضیه رخداد و انقلاب و مهمترین آرمان انقلاب اسلامی می باشد و دشمنان می‌كوشند با دگرگون كردن منفی نظام ارزشی مردم، تامل‌های پلید استعماری و ضد شرعی خود را عملی كنند.[68]
مسجدها یكی از مهمترین پایگاه‌های شرعی میباشند كه به حراست از نظام ارزشی می‌پردازند و از فراموش شدن قیمت‌ها هجران می‌كنند. برپا داشتن مراسم شرعی در مسجد سبب تربیت نیروهای مذهبی، جهت دهی به مراسم‌های فقهی، تبلیغات شرعی، معنوئی كردن اطراف و روشنگری‌های فرهنگی، انقلابی و اسلامی میگردد و این راه‌ای مؤثر در نبرد با جریان‌های آیین فراروگریز میباشد و مسجد جایگاه ویژهای دراین مورد دارااست.
3ـ نزاع با تهاجم فرهنگی
تهاجم فرهنگی، یكی از گونه‌های احاطه بیگانگان هست كه از طرق فرهنگی ایفا میگردد. دشمنان انقلاب، بعداز نزاع‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی، تهاجم فرهنگی را به عنوا ن اثرگذارترین نحوه برگزیدند. با تمرکز به حجم کلان تبلیغات ضد فقهی غرب بر ضد اسلام، در حالتی که نحوه صحیحی برای جانبداری از فرهنگ وتمدن و تعالیم اسلامی در پیش نگیریم، مبانی دینی نسل آینده انقلاب در خطر خواهد بود. گفتیم كه مسجد به عنوان پایگاه فقهی و فرهنگی، نقش ویژهای در دفاع از بها‌های دینی بر عهده دارد. مسجد با بیان خطر تهاجم فرهنگی و تقویت میل‌های مذهبی، از تعالیم و مفاهیم فقاهتی مدد می‌كند و حتی با بیان تمدن و آموزه‌های اسلام در ازای تهاجم فرهنگی غرب می‌ایستد. رونق و تقویت مسجدها، ادله مهمی در نگهداری و تقویت كیان فرهنگی میباشد.
4ـ تبلیغات
در فقید امروز، تبلیغات، منزلت ویژهای داراست و اصلی ترین ابزار استعمار نوین به شمار می‌رود. با نگاهی كوتاه به گستره تبلیغات استكبار جهانی و امكانات و ابزار كارآمدی كه در سیستم تبلیغاتی ابر توان‌ها به كار دریافت شد‌ه‌میباشد، منزلت و بها تبلیغات در عالم، بهتر مشخص و معلوم می شود.
مفاهیم و تعالیم دینی با اثر پذیری این تبلیغات، مبتلا تزلزل و تحریف میشود و در نهایت رغبت‌های دینی در سطح جامعه كاهش می‌یابد. امروزه استعمار با تبلیغاتی گرانقدر از جنبه‌های متعدد به نبرد علیه اسلام برخاسته است.
مسجد به عنوان سنگر اصلی مكتب حنیف، از صدر اسلام تا كنون، پایگاه مبلغان راستین روش حق بوده و مسلمان ها همواره از این سنگر برای خنثی كردن تبلیغات منفی استعمار گران و زورمندان فرصت خویش و هم چنین اعتلای اسلام به کارگیری كرده‌اند. مبلغان اسلام در حین زورگوترین حاكمان و پادشاهان، مسجد را پایگاه تبلیغی خویش قرار داده بودند و به نحوه‌های متعدد، به تبلیغ معارف و فرهنگ و تمدن اسلام می‌پرداختند.
افزون بر موارد بالا، تأثیر كاركردهای مسجد در بر طرف كردن نیازهای مسجد قابل توجه میباشد؛ زیرا مسجد صرفا اثر ها و بعدها عبادی ندارد، بلكه نقش مسجد از جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی و سیاسی قابل تفحص است. مسجد خلال آثار فردی، بر خانواده نیز تأثیر داراست و بر بالندگی آن می‌افزاید. نیم نگاهی به كاركردهای مسجد برای پویایی و چالاكی یك جامعه، منزلت اساسی آن را نشانه میدهد.
در بخش دوم، چگونگی اثر گذاری مسجد را استیناف می‌كنیم تا نقش مسجد در تولید جامعه‌ای مدرن و منظم مشخص و معلوم گردد.
تاریخچه موضوع
حضرت ابراهیم به فرمان خداوند، خانه كعبه را بنا نهاد تا موحدان و خداپرستان، عبادتگاهی در خور و سزاوار داشته باشد. بعد ها صومعه‌ها، كلیساها و كنیسه‌ها، مكانهای عبادت پیروان ادیان متعدد بود. در اسلام پس از سفر رسول به مدینه، اولی مسجد با همكاری مسلمان ها ساخته شد كه ضمن مكان عبادت، جنبه آموزشی، نظامی و فرهنگی نیز داشت و جایگاه مهاجران بی خانه نیز به شمار میرفت.
مسجدهای اولیه مسلمین، عبارت از قطعه زمینی بلندمرتبه و نسبتاً مربع شكل بود كه محیط آن را چهار دیوار یا خندق احاطه می‌كرد و در سمت قبله، سقف كوچكی داشت كه بر ستون‌هایی از تنه نخل و غیره استوار گشته بود. دراین فرصت مسجدها مأذنه نداشتند و این نقشه، پایه کل مساجد اسلامی گشت... .
اولیه مسجد را حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) در مدینه در كنار خانه خود ایجاد کرد. زمین آن خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید. بعد خلفا و حاكمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن كوشیدند.[69]
در بالا اسلام، هر شهر، یك مسجد داشت، اما از آن جا كه برای بخش اعظمی از مسلمان ها، روزی پنج بار رفتن به مسجد كاری مشقت بار بود، از این رو، در كنار مسجد جامع شهر، مسجدهای دیگری در محله‌ها و حتی‌در روستاها ساخته شد.صحرانشینان كه در محل زندگی خود مسجد نداشتند، نماز جمعه را در فضای آزاد به جای می‌آوردند.
از زمان قدیم در هر مسجدی مناره یا مناره‌هایی برپا می‌گردیده است. مناره‌ها، برج گونه‌هایی میباشند كه مؤذن از فراز آن اذان میگوید و مؤمنان را به برپایی نماز فرا میخواند. مناره، نخستین بار در طی امویان در سوریه ساخته شد.[70]
در بازرسی تاریخی مسجد در صدر اسلام به مسجدی بر می خوریم كه نبی با بنای آن مخالفت و آن را تخریب كردند. مسجد ضرار مسجدی بود كه در كنار مسجد قبا، بوسیله گروهی از منافقان طایفه بنی غنم بن عوف ساخته شد. منافقان كوتاه شدن مسیر بیماران و كسانی كه كارشان زیاد است را عذروبهانه‌ای برای ساختن این مسجد بیان كردند. این مسجد از روی حسادت و كینه، به عنوان مكانی برای توطئه علیه اسلام بنا شده بود كه رسول درباره آن فرمود:بدین مسجد كه مردمی ظالم آن را ساخته‌اند بروید و بعداز ویران كردن، آن را آتش بزنید.[71]
آیه‌های 107 و 108 سوره توبه نیز درباره این مسجد نازل شد‌ه‌است.[72]
مسجد، جایگاه و اثر ها
برخی از اصطلاحات دینی، پیش از اسلام نیز به كار می‌رفته‌اند و معانی گوناگونی داشته‌اند، ولی در اسلام همان اصطلاحات، معانی ویژهای به خود گرفته‌اند.مسجد و محراب از این واژگانند. در كتاب‌های لغت، معانی فراوانی برای این دو واژه آورده شده می باشد. حسینیه نصرت مشهد
بازدید :
5137
زمان تقریبی پژوهش :
62 دقیقه
تاریخ : چهارشنبه 1396/11/11 ساعت 13:16
مضمون شناسی
برخی از اصطلاحات فقهی، پیش از اسلام نیز به كار می‌رفته‌اند و معانی گوناگونی داشته‌اند، اما در اسلام همان اصطلاحات، معانی ویژهای به خود گرفته‌اند.مسجد و محراب از این واژگانند. در كتاب‌های لغت، معانی فراوانی برای این دو کلمه و واژه آورده شده می باشد.
مسجد
مسجَد (به فتح جیم) به معنای پیشانی كه آرم سجده بر آن باقی مانده میباشد و هر یك از اندام‌هایی كه در هنگام سجده كردن با زمین تماس گیرد آمده میباشد.[1]
مسجد (به كسر جیم) به معنای محل و موضعی میباشد كه در آن جا سجده كنند و هر محلی كه در آن عبادت انجام شود و هم چنین مكان ویژهای كه برای برپا داشتن نماز وقف كنند. مكان عبادت مسلمانها، خانه خداوند، رده سجود، جای نماز تلاوت و نمازگاه، از معانی مسجد به شمار میروند.[2] مسجد در اصطلاح مكانی میباشد كه برای نماز و عبادت انتخاب می شود و احكام ویژهای دارااست، به عنوان مثال، توقف جنب و حائض در آن حرام هست، پاک كردن آن مستحب و خوابیدن در آن مكروه هست. بنابراین، نمازخانه‌های مدرسه های و اداره‌ها و حسینه‌ها كه در آن نماز می‌خوانند، البته به عنوان مسجد تعیین نشده، احكام مسجد را ندارند.
علت اینكه جایگاه نماز و عبادت، مسجد نامیده شده، این هست كه سجده از شریف ترین و اصلی ترین اركان نماز است و در آن، بیش از دیگر نصیب‌های نماز، بشر به معبود نزدیك میشود، پس، اسم مكان را از سجده گرفته‌اند و آن را معبد و نماز نامیده‌اند.
محراب
محراب از ماده حرب به معنای پیکار میباشد. مسلمانان باید این درس را همیشه در مسجد بیاموزند كه برای خریدن كمالات مورد نظر اسلام، راهی جز جهاد و جنگ با دشمنان داخلی (هوای نفس و کارشکنی شیطان) و خارجی (دشمنان اسلام و كافران) كه همیشه در كمین بشر مؤمن نشسته‌اند و برای سرنگونی آنها نقشه‌ها می‌كشند، وجود ندارد.
محراب در لغت به این مضمون آمده میباشد: بالا خانه و حجره بالای حجره، غرفه، صدر مجلس، پیشگاه، مقابل پایگاه، صدر اطاق، پیشگاه مجلس و شریف ترین موضع آن، جای نشستن پادشاهان، جای امام [جماعت] در مسجد، شریف ترین جای در مسجد، طاق درون مسجد كه به طرف قبله باشد. چون این طاق وسیله مبارزه با شیطان است، محراب نام كرده‌اند.[3]
درصدر اسلام استفاده از محراب برای مشخص كردن سمت مسجد الحرام شناخته شده عدم وجود و محراب بعدها برای گزینش جهت قبله، به ساختمان افزوده شد. درباره نخستین محراب، سخنان گوناگونی گفته‌اند. برخی محراب مسجد النبی و بعضا محراب جامع سید عتبه را اول محراب می‌دانند.[4]کلمه و واژه محراب در قرآن چهار بار تكرار شد‌ه‌است كه به معنای محل پرستش میباشد.[5]
ضرورت و اهمیت قضیه
واژه مسجد یادآور سجده و كرنش میباشد كه زیباترین شكل پرستش و بندگی میباشد. مسجد مركز پرستش خالصانه و توحید ناب می باشد كه سروش اذان از آن جا طنین می‌افكند و جان و دل خداپرستان را صفایی نو میبخشد. مسجد، اول نهاد عبادی ـ سیاسی در جامعه اسلامی هست. مقام علم و دانش، معبد، رده قاضیان، عالمان و مفسران و پایگاه تبلیغاتی اسلام كه قداست و حرمت والایی دارااست.
مسجدها بزرگ ترین پایگاه‌های دینی می باشند و بعد از گذشت 14 قرن، هنوز محكم ترین مقر فقهی به شمار میروند و گذشت زمان و تبلیغات دشمن نتوانسته می باشد ا ین پایگاه اسلام را منزوی كند. در قرآن مجید و گفتار معصومان، فضیلت‌های فراوانی برای مسجد بیان شده است. هم چنین دراین سخنان، با بیان مقام والای این مكان مقدس، اشخاصی كه به مسجد رفت و آمد می‌كنند نیز لبریز منزلت شمرده شده‌اند. در این قسمت جنبه‌های بایستگی و عنایت مسجد را بیان می‌كینم:
1ـ فضیلت مسجد
مسجد خانه پیامبران و پرهیزكاران[6] و مؤمنان[7] است. مسجدها انوار الهی[8] و بهترین مكان‌ها نزد خداوند میباشند؛[9] زیرا مسجد زیارتگاه موحدان است و باغ‌های بهشت در زمین میباشد.[10]
مسجد بازار آخرت[11] و خانه پروردگار در زمین است[12] و ستارگان زمین به شمار میروند.[13] براین اساس، مساجد در ردیف قرآن و عترت قرار داده گردیده‌است.[14]
2ـ حضور در مسجد
نشستن در مسجد، عبادت می باشد[15] و منجر متانت و عفو الهی میگردد.[16]
حاضران در مسجد، میهمانان[17] و زائران خدا میباشند.[18] نشستن در مسجد گنجینه‌ای بهشتی، بلكه[19] بهتر از نشستن در فردوس میباشد.[20]
رفتن به مسجد ثواب اکثری دارد و منجر ارتقا حسنات[21] و حذف گناهان میشود.[22] و بشر را در جوار افق الهی جای میدهد[23] و از آتش سوزان رهایی میبخشد.[24] هم چنین سبب ساز ورود انسان به فردوس میگردد.[25]
3ـ آباد كردن و بنای مسجد
هر كس مسجدی بسازد، از اهل خداوند می گردد[26] و وارد بهشت می گردد[27] و خدا به او در بهشت، خانه[28] یا قصر [29] یا شهر بزرگی[30] میبخشد. كسانی كه مسجد را آباد می‌كنند مانع نزول بلا میباشند.[31] مسجدها می بایست تبارک[32] و سوای اشرافیت ساخته گردد[33] و زینت كردن آنها هم چون معبدهای یهود و نصاری جایز نیست.[34]هم چنین مشركان حق ندارند خانه‌های آفریدگار را آباد كنند.[35]
4ـ آداب مسجد
برخی از بناها، التفات ویژهای دارند و شارع مقدس برای آنان آدابی خاص انتخاب كرده تا مسلمانها بر پایه ی آن، اعمال دینی را اجرا و در آن بناها رفت و آمد كنند. مثلا مكه و حرم ائمه، احكام و قداست ویژهای دارند.
مسجد نیز از مكان‌هایی میباشد كه فضیلت ویژهای دارااست و رفت و آمد و حتی توقف در آن با قاعده و قانون‌هایی، صورت می‌گیرد. این خود علامت دهنده التفات و قداست مسجد در حیث شارع هست.
داشتن طهارت،[36] تلاوت دعای ورود به مسجد،[37] داخل شدن با پای راست[38] و بد عطر نبودن دهان،[39] از آداب ورود به مسجد میباشد. نشستن رو به قبله،[40] پاک كردن مسجد،[41] قرائت نماز تحیت[42] و خوش رایحه كردن مسجد[43] نیز از كارهای مستحب به شمار می‌رود.
پرت کردن آب دهان و بینی[44] خندیدن در مسجد،[45] قرائت نماز میت در مسجد،[46] داد و ستد،[47] خوابیدن،[48] قرائت شعر،[49] اجرای حدود[50] و سخنان بیهوده[51] در مسجد مكروه میباشد و تلاوت دعا هنگام خروج[52] و بیرون رفتن با پای چپ،[53] از آداب خارج شدن از مسجد میباشد.
5ـ جایگاه و جایگاه اهل مسجد
اهل مسجد، زائران آفریدگار می باشند[54] كه از بلاها و مشكلات در امانند[55] و مردگان به آنها غبطه می خورند.[56] فرشتگان در كارها به آنها كمك می‌كنند.[57] آفریدگار در قیامت به آنان اعتنا بسیار دارد[58] و این گروه در شمار دوستداشتنی ترین افراد نزد پروردگار قرار می گیرند.[59] كه مشوق آنها خانه بهشتی می باشد؛[60] زیرا آنان در آسایش و وقار خواهند بود و بی شك از صراط عبور خواهند كرد.[61]
6ـ ترك مسجد
كسی كه در منزلش برای دوری از مسجد نماز جماعت برگزار كند، نماز او و همراهانش تک تک و كامل نیست[62]و كسی كه صدای اذان را از مسجد بشنود و بی ادله از مسجد خارج شود منافق هست؛ مگر اینكه قصد داشته باشد به مسجد باز شود.[63]
معبدهایی كه مردم در آن نماز نمی‌خوانند، به سوی آفریدگار شكایت می‌كنند و می‌گویند: پرورگارا! اینها من را تعطیل و ضایع كردند. معبود در پاسخ می‌فرماید: به عزت و جلالم، یك نماز آنها را نمی‌پذیرم.[64] بدین ترتیب، همسایه مسجد، در‌صورتی‌که فارغ از برهان در مسجد نماز نخواند، نماز او تمام و كامل نیست.[65] امام بزرگوار (علیهم السلام) نیز با عده ای كه در مسجد حاضر نمی‌شدند به تندی برخورد می‌كردند. امیرالمؤمین می‌فرماید:قومی كه در مسجدهای ما برای نماز جماعت حاضر نمیشوند، پس آنها با ما در خوراك و مشورت و تزویج حق شركت ندارند و هیچ چیزی از اموال ما را نمی‌توانند بگیرند تا در نماز جماعت ما حاضر شوند.[66]به همین باعث در قصه‌ها، كسی كه مسجد را گرامی ندارد نفرین شده شناخته گردیده است.[67]
منزلت مسئله
گاهی گفت و گو‌هایی در سطح اجتماع و فرایندهای فرهنگی مطرح میگردد كه از جنبه‌های متعدد با مسائل شرعی ارتباط پیدا می‌كند. درین نصیب، التفات آیتم مسجد در میان مسائل اجتماعی و دینی پژوهش و به گونه‌ای ارتباط آن ها با یكدیگر نقل شده می باشد. بنابراین، بایستگی دعوا و رسیدگی درین مورد معلوم میشود.
1ـ مكانهای مذهبی
مذهب، گران قدر ترین ركن زندگی بشری می باشد كه در شكل‌های ویژهای پیشرفت می یابد و نمود‌های گوناگونی داراست، در هر دین، جاری ساختن و آداب ویژهای رعایت میگردد كه برخی فردی و برخی گروهی میباشد.
در این فی مابین، مجالس مذهبی، در کلیه مذاهب حتی ادیان غیر الهی، جایگاه ویژهای دارند. در هر یك از مذهبها، مراسم دینی ویژهای وجود دارااست كه با همین مراسم شناخته می گردند. این مراسم، بیان کنده عمق و گستردگی آن دین هست و مطابق دانا بینی و تعالیم آن مذهبها، شكل می‌گیرد.
یكی از طرق رواج آیین، برپایی مجالس مذهبی هست. این مجالس، میل‌های آیین داری را تقویت می‌كند و تبلیغ عملی آیین به شمار می‌رود.
مسجد، یكی از اصلی ترین مكانهای برپایی مجالس شرعی است. در خانه‌ها، حسینیه‌ها، تكیه‌ها، بقاع ائمه، امام زاده‌ها مدارس نیز برخی از مراسم مذهبی ایفا می گردد، اما مسجد از تمامی این مكان‌ها اصلی تر میباشد و مردم مجالس بیشتری در آن برپا می‌كنند.
نماز جماعت، سخنرانی دینی، مراسم فاتحه، عزاداری ماه محرم و صفر، گرد هم آیی‌های قرآن و دعا و نیایش، گرامی داشت مناسبت‌های فقاهتی همچون میلاد ائمه و عیدهای مذهبی همگی و همگی از مهم ترین مجالس میباشند كه با رونق و شكوه بسیار، در مسجدها برپا میگردند.
پس مسجد مكان بسیار مناسب برای برپایی مجالس مذهبی میباشد كه گزینه خیر را برای بسط دین‌داری ایجاد کرد می‌كند.
2ـ حافظ نظام ارزشی
قیمت، واژه‌ای است كه معانی و كاربردهای گوناگونی داراست كه در شاخه‌های فلسفه، فلسفه رفتار، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و مباحث اقتصادی به كار می‌رود.
ارزش‌های حقیقی آدم قسمت اصلی و مهمی از فرهنگ وتمدن جامعه را تشكیل می دهند كه در پایداری و رشد و پیشرفت آنها نقش مهم اجرا می‌كند. ارزش‌ها، هم به نظر فردی و هم به لحاظ زندگی اجتماعی، عنصری محوری و مهم در زندگی بشر به شمار میروند. بدون حدس جهت‌گیری‌های متفاوت و متضادی كه درباره مصداق‌های ارزش‌ها در میان بشر‌ها و دولت ها بشری مشاهده می شود، اصل مداقه و نقش والای آن در تاریخ جامعه امروز بشری انكارناپذیر میباشد.
دگرگونی ارزش‌ها، قضیه رخداد و انقلاب و مهمترین آرمان انقلاب اسلامی می باشد و دشمنان می‌كوشند با دگرگون كردن منفی نظام ارزشی مردم، تامل‌های پلید استعماری و ضد شرعی خود را عملی كنند.[68]
مسجدها یكی از مهمترین پایگاه‌های شرعی میباشند كه به حراست از نظام ارزشی می‌پردازند و از فراموش شدن قیمت‌ها هجران می‌كنند. برپا داشتن مراسم شرعی در مسجد سبب تربیت نیروهای مذهبی، جهت دهی به مراسم‌های فقهی، تبلیغات شرعی، معنوئی كردن اطراف و روشنگری‌های فرهنگی، انقلابی و اسلامی میگردد و این راه‌ای مؤثر در نبرد با جریان‌های آیین فراروگریز میباشد و مسجد جایگاه ویژهای دراین مورد دارااست.
3ـ نزاع با تهاجم فرهنگی
تهاجم فرهنگی، یكی از گونه‌های احاطه بیگانگان هست كه از طرق فرهنگی ایفا میگردد. دشمنان انقلاب، بعداز نزاع‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی، تهاجم فرهنگی را به عنوا ن اثرگذارترین نحوه برگزیدند. با تمرکز به حجم کلان تبلیغات ضد فقهی غرب بر ضد اسلام، در حالتی که نحوه صحیحی برای جانبداری از فرهنگ وتمدن و تعالیم اسلامی در پیش نگیریم، مبانی دینی نسل آینده انقلاب در خطر خواهد بود. گفتیم كه مسجد به عنوان پایگاه فقهی و فرهنگی، نقش ویژهای در دفاع از بها‌های دینی بر عهده دارد. مسجد با بیان خطر تهاجم فرهنگی و تقویت میل‌های مذهبی، از تعالیم و مفاهیم فقاهتی مدد می‌كند و حتی با بیان تمدن و آموزه‌های اسلام در ازای تهاجم فرهنگی غرب می‌ایستد. رونق و تقویت مسجدها، ادله مهمی در نگهداری و تقویت كیان فرهنگی میباشد.
4ـ تبلیغات
در فقید امروز، تبلیغات، منزلت ویژهای داراست و اصلی ترین ابزار استعمار نوین به شمار می‌رود. با نگاهی كوتاه به گستره تبلیغات استكبار جهانی و امكانات و ابزار كارآمدی كه در سیستم تبلیغاتی ابر توان‌ها به كار دریافت شد‌ه‌میباشد، منزلت و بها تبلیغات در عالم، بهتر مشخص و معلوم می شود.
مفاهیم و تعالیم دینی با اثر پذیری این تبلیغات، مبتلا تزلزل و تحریف میشود و در نهایت رغبت‌های دینی در سطح جامعه كاهش می‌یابد. امروزه استعمار با تبلیغاتی گرانقدر از جنبه‌های متعدد به نبرد علیه اسلام برخاسته است.
مسجد به عنوان سنگر اصلی مكتب حنیف، از صدر اسلام تا كنون، پایگاه مبلغان راستین روش حق بوده و مسلمان ها همواره از این سنگر برای خنثی كردن تبلیغات منفی استعمار گران و زورمندان فرصت خویش و هم چنین اعتلای اسلام به کارگیری كرده‌اند. مبلغان اسلام در حین زورگوترین حاكمان و پادشاهان، مسجد را پایگاه تبلیغی خویش قرار داده بودند و به نحوه‌های متعدد، به تبلیغ معارف و فرهنگ و تمدن اسلام می‌پرداختند.
افزون بر موارد بالا، تأثیر كاركردهای مسجد در بر طرف كردن نیازهای مسجد قابل توجه میباشد؛ زیرا مسجد صرفا اثر ها و بعدها عبادی ندارد، بلكه نقش مسجد از جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی و سیاسی قابل تفحص است. مسجد خلال آثار فردی، بر خانواده نیز تأثیر داراست و بر بالندگی آن می‌افزاید. نیم نگاهی به كاركردهای مسجد برای پویایی و چالاكی یك جامعه، منزلت اساسی آن را نشانه میدهد.
در بخش دوم، چگونگی اثر گذاری مسجد را استیناف می‌كنیم تا نقش مسجد در تولید جامعه‌ای مدرن و منظم مشخص و معلوم گردد.
تاریخچه موضوع
حضرت ابراهیم به فرمان خداوند، خانه كعبه را بنا نهاد تا موحدان و خداپرستان، عبادتگاهی در خور و سزاوار داشته باشد. بعد ها صومعه‌ها، كلیساها و كنیسه‌ها، مكانهای عبادت پیروان ادیان متعدد بود. در اسلام پس از سفر رسول به مدینه، اولی مسجد با همكاری مسلمان ها ساخته شد كه ضمن مكان عبادت، جنبه آموزشی، نظامی و فرهنگی نیز داشت و جایگاه مهاجران بی خانه نیز به شمار میرفت.
مسجدهای اولیه مسلمین، عبارت از قطعه زمینی بلندمرتبه و نسبتاً مربع شكل بود كه محیط آن را چهار دیوار یا خندق احاطه می‌كرد و در سمت قبله، سقف كوچكی داشت كه بر ستون‌هایی از تنه نخل و غیره استوار گشته بود. دراین فرصت مسجدها مأذنه نداشتند و این نقشه، پایه کل مساجد اسلامی گشت... .
اولیه مسجد را حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) در مدینه در كنار خانه خود ایجاد کرد. زمین آن خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید. بعد خلفا و حاكمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن كوشیدند.[69]
در بالا اسلام، هر شهر، یك مسجد داشت، اما از آن جا كه برای بخش اعظمی از مسلمان ها، روزی پنج بار رفتن به مسجد كاری مشقت بار بود، از این رو، در كنار مسجد جامع شهر، مسجدهای دیگری در محله‌ها و حتی‌در روستاها ساخته شد.صحرانشینان كه در محل زندگی خود مسجد نداشتند، نماز جمعه را در فضای آزاد به جای می‌آوردند.
از زمان قدیم در هر مسجدی مناره یا مناره‌هایی برپا می‌گردیده است. مناره‌ها، برج گونه‌هایی میباشند كه مؤذن از فراز آن اذان میگوید و مؤمنان را به برپایی نماز فرا میخواند. مناره، نخستین بار در طی امویان در سوریه ساخته شد.[70]
در بازرسی تاریخی مسجد در صدر اسلام به مسجدی بر می خوریم كه نبی با بنای آن مخالفت و آن را تخریب كردند. مسجد ضرار مسجدی بود كه در كنار مسجد قبا، بوسیله گروهی از منافقان طایفه بنی غنم بن عوف ساخته شد. منافقان كوتاه شدن مسیر بیماران و كسانی كه كارشان زیاد است را عذروبهانه‌ای برای ساختن این مسجد بیان كردند. این مسجد از روی حسادت و كینه، به عنوان مكانی برای توطئه علیه اسلام بنا شده بود كه رسول درباره آن فرمود:بدین مسجد كه مردمی ظالم آن را ساخته‌اند بروید و بعداز ویران كردن، آن را آتش بزنید.[71]
آیه‌های 107 و 108 سوره توبه نیز درباره این مسجد نازل شد‌ه‌است.[72]
تاریخچه ایجاد کرد و معماری مسجد